Πένθος και παιδί: Πώς απαντάμε στις δύσκολες ερωτήσεις;

Κάθε φορά που δουλεύω μαζί με γονείς, διαπιστώνω ότι όλοι θέλουν με ένα τρόπο να προστατεύσουν τα παιδιά τους από ένα και μόνο συναίσθημα: τον πόνο. Η αγωνία τους και το ερώτημα που προκύπτει συχνά είναι: «Μα δεν είναι μικρό ακόμα;» «Δεν αντέχω να το βλέπω να πονάει. Η ζωή θα φέρει τόσα μπροστά του όσο μεγαλώνει. Ας το αφήσω λίγο ακόμα…». Η θλίψη είναι ένα «κακό» συναίσθημα για τους περισσότερους και προσπαθούν με νύχια και με δόντια να «κρύψουν» τα γεγονότα: «Το σκυλάκι που το έσκασε», «ο παππούς που έφυγε και πήγε στο χωριό», «το χρυσόψαρο που πήγε στη θάλασσα γιατί βαριόταν μέσα στη γυάλα…»

Δυστυχώς, τέτοιου είδους πρακτικές αφήνουν το παιδί μπερδεμένο, φοβισμένο και θυμωμένο και με αυτόν τον τρόπο το παιδί μαθαίνει (και διαιωνίζει) το θέμα ταμπού: ο θάνατος.

Ας δούμε, όμως, για ποιους λόγους τελικά χρειάζεται να βρούμε το θάρρος να μιλήσουμε ανοιχτά για το θάνατο στα παιδιά μας.

Πρώτα απ’ όλα, ο θάνατος είναι μια από τις πραγματικότητες της ζωής. Υπάρχει και δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι για αυτό. Το να σιωπούμε και να μη δίνουμε απαντήσεις στα ερωτήματα που προκύπτουν εκ μέρους του παιδιού, κατά κύριο λόγο είναι σαν να επιλέγουμε να το αφήνουμε να κολυμπά σε μια θάλασσα, νύχτα, μόνο του. Τρομακτικό. Είναι αδύνατο να προστατεύσουμε  τα παιδιά από τις απώλειες. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να τα διδάξουμε τρόπους να διαχειρίζονται το πένθος.

Οι έρευνες  έχουν αποδείξει ότι όλα τα παιδιά, ανεξάρτητα την ηλικία τους πενθούν. Ενώ μοιάζει τα παιδιά να «ξεπερνούν» εύκολα τις απώλειες, στην πραγματικότητα αυτό δε συμβαίνει. Κανείς δεν μπορεί να ξεπεράσει γρήγορα (και κυρίως ανώδυνα) μια σημαντική απώλεια. Όταν τους παρέχουμε ένα σταθερό, χωρίς κριτική περιβάλλον, όταν τα παροτρύνουμε να μιλάνε και δεν αρνούμαστε τη θλίψη τους ή το θυμό τους, όταν τους παρέχουμε στήριξη και καθοδήγηση, τότε τα βοηθάμε ουσιαστικά να επεξεργαστούν την απώλεια. Είναι πολύ σημαντικό να μιλάμε ανοιχτά  αλλά επίσης είναι βοηθητικό να αφήνουμε τα παιδιά, να είναι δημιουργικά. Το παιχνίδι, η τέχνη, ο χορός, η μουσική και τα τελετουργικά,  είναι όλα  πολύ σημαντικά και εκφράζουν ότι οι λέξεις δεν μπορούν.

Πολλοί γονείς ρωτάνε: «Να το πάρω μαζί μου στην κηδεία;» Αυτό που προτείνεται είναι να αφήσετε τα παιδιά να επιλέξουν. Μην τα «σπρώχνετε» άσκεφτα. Αν δεν έχετε μιλήσει ποτέ στο παιδί σας για το θάνατο και το πάρετε μαζί σας σε μια κηδεία «για να μαθαίνει», αυτό μπορεί να επηρεάσει με άσχημο τρόπο το παιδί. Αν ζητήσει να έρθει, αφιερώστε χρόνο να του εξηγήσετε αναλυτικά το τι πρόκειται να δει. Την εκκλησία, τους συγγενείς που θα κλαίνε, την διαδικασία της ταφής. Λύστε όποιες απορίες προκύψουν και εξασφαλίστε τη βοήθεια ενός ακόμη ενηλίκου αν το παιδί ζητήσει να απομακρυνθεί από την κηδεία και εσείς θέλετε να παραμείνετε. Μιλήστε για το σώμα που πλέον δεν νοιώθει. Δεν πονά, δεν κρυώνει, δεν αισθάνεται. Σιγουρευτείτε ότι το παιδί καταλαβαίνει ότι το σώμα πλέον δεν έχει ανάγκες.

Υπάρχουν κάποιες ερωτήσεις που θα ζητούν απαντήσεις, κατά τη διαδικασία της διαπαιδαγώγησης σε θέματα πένθους. Κάποιες έχουν απάντηση, κάποιες όχι.

Ας δούμε τις πιο κοινές:

Γιατί πέθανε ο μπαμπάς, η γιαγιά, ο παππούς;

Είναι πολύ σημαντικό να εξετάσουμε γιατί κάνει αυτή την ερώτηση. Μήπως αισθάνεται  λυπημένο, θυμωμένο ή ένοχο; Μόλις εντοπίσουμε τα συναισθήματα, χρειάζεται να του δώσουμε χώρο για να τα εκφράσει. Χρειάζεται να το καθησυχάσουμε και να συμφωνήσουμε μαζί του, αν πει ότι ο θάνατος είναι άδικος.

Πότε θα γυρίσει η μαμά;

Μπορούμε να πούμε στο παιδί, με έναν τρυφερό, γεμάτο αγάπη τρόπο ότι, οι άνθρωποι που πεθαίνουν δεν ξαναγυρίζουν πίσω.  Είναι σημαντικό όμως να του τονίσουμε ότι οι αναμνήσεις και τα συναισθήματα που έχει για την πεθαμένη μητέρα του είναι ο σύνδεσμος του με αυτή.  Επίσης είναι σημαντικότατο να ενημερώσουμε το παιδί ότι δεν θα πονάει πάντα τόσο πολύ και ότι ο πόνος θα μαλακώσει.

Που είναι η γιαγιά  τώρα;

Πριν απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση είναι καλό να μάθουμε που πιστεύει το παιδί ότι είναι η γιαγιά. Η απάντηση που θα δώσουμε, θα πρέπει να βασιστεί πάνω στα πιστεύω της οικογενείας. Καλό είναι να μην πούμε ότι: «Ο Θεός την έχει πάρει κοντά του»,  διότι μελέτες έχουν δείξει ότι, ο θυμός που στρέφεται προς το Θεό μπορεί να  οδηγήσει στην προσωρινή ή μόνιμη απώλεια πίστης. Πείτε τη δική σας γνώμη για το που μπορεί να είναι, αλλά ξεκαθαρίστε ότι αυτή είναι απλά η δική σας άποψη και τίποτε άλλο.

Θα πεθάνεις και εσύ;

Είναι πολύ σημαντικό να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση καθησυχάζοντας το παιδί, αλλά ταυτόχρονα να είμαστε ειλικρινείς. Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι: «Κάποτε θα πεθάνω, αλλά ελπίζω αυτό να αργήσει. Δεν έχω κάποια σοβαρή αρρώστια που να απειλεί τη ζωή μου». Όταν ένα παιδί ρωτά αυτή την ερώτηση, στην πραγματικότητα, αυτό που λέει είναι ότι  φοβάται μήπως πεθάνει αυτός που του έχει απομείνει.  Έτσι αντιγυρίζουμε τη βαθύτερη ερώτηση: «Ανησυχείς μήπως πεθάνω;» Αυτή μπορεί να είναι η πόρτα για μια πολύ καλή συζήτηση που θα εκτονώσει τα συναισθήματα του παιδιού.

Πόσο θα ζήσω;

Μία καλή απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι  ότι: «Κανείς δεν ξέρει με σιγουριά το πόσο θα ζήσει κάποιος, αλλά κανείς δεν ζει για πάντα». Θα καθησυχάσουμε τους φόβους του παιδιού απαντώντας ότι οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν όταν είναι πολύ ηλικιωμένοι και ότι οι ηλικιωμένοι δεν δείχνουν να τους απασχολεί το αν θα πεθάνουν.

Και άλλες ερωτήσεις μπορεί να προκύψουν εκ μέρους του παιδιού. Μη φοβάστε να πείτε «Δεν ξέρω», «Δεν είμαι σίγουρος/η», ή « Αυτή η ερώτηση μοιάζει να μην έχει απάντηση». Τα παιδιά δεν χρειάζονται «τέλειες» απαντήσεις. Χρειάζονται γονείς που να είναι πρόθυμοι να μην αποφεύγουν τις ερωτήσεις τους. Και χρειάζονται γονείς που θα τα στηρίξουν συναισθηματικά εκεί που το χρειάζονται.

Εξετάστε τον τρόπο που εσείς πενθείτε

Ακόμη ένα σημαντικό θέμα που προκύπτει: πώς διαχειρίζεστε εσείς το δικό σας πένθος; Κλείνεστε στον εαυτό σας; Υποκρίνεστε ότι όλα πάνε καλά και κλαίτε μόνοι σας βουβά για να μην σας πάρουν «χαμπάρι»; Ο δικός σας τρόπος αποτελεί πρότυπο για το παιδί. Μη ξεχνάτε ότι το παιδί κάνει αυτό που βλέπει να κάνετε και όχι αυτό που λέτε.

Τέλος, αναζητήστε τη βοήθεια ενός ειδικού αν κάτι σας ανησυχήσει. Αν το παιδί κλείνεται στον εαυτό του, αποσύρεται, δεν τρώει, έχει εφιάλτες, φοβάται υπερβολικά, πέφτει η σχολική του απόδοση και αυτό έχει διάρκεια, ζητήστε βοήθεια. Σημαντικό είναι επίσης να θυμόμαστε ότι οι έφηβοι, παρόλο που εξωτερικά δείχνουν «αδιάφοροι», είναι από τις πιο «ευάλωτες ομάδες». Η αναζήτηση της προσωπικής ταυτότητας και ένα πένθος σε αυτήν την ηλικία είναι μια περίπλοκη κατάσταση. Οι απόπειρες αυτοκτονίες σε αυτήν την ηλικιακή ομάδα αυξάνονται σημαντικά.